Çölyak xəstəliyi, qlütenə qarşı qeyri-adi immun reaksiyası ilə xarakterizə olunan otoimmün bir xəstəlikdir. Qlüten, buğda, arpa və çovdarda olan bir zülal növüdür. Çölyak xəstəliyi olan şəxslər qlüten qəbul etdikdə, onların immun sistemi nazik bağırsağa hücum edərək, onun daxili qişasını zədələyir və qida maddələrinin sorulmasını pozur.
  Çölyak xəstəliyinin səbəbləri:
 Çölyak xəstəliyinin əsas səbəbi genetik meyillilik və immun sisteminin qlütenə qarşı anormal reaksiyasıdır. Xüsusilə HLA-DQ2 və HLA-DQ8 genləri bu xəstəliyin inkişafında rol oynayır. Əgər ailədə çölyak xəstəsi varsa, xəstəliyin irsi keçmə ehtimalı daha yüksəkdir.
   Simptomlar:
Çölyak xəstəliyinin simptomları insandan insana dəyişə bilər. Əsas simptomlar:
 Həzm Sisteminə aid simptomlar
 Xroniki ishal və ya qəbizlik
 Qarında şişkinlik və qaz
 Qusma və ürəkbulanma
 Çəki itirilməsi
  Digər simptomlar:
 Xroniki yorğunluq və halsızlıq
 Dəri səpgiləri (Dermatitis Herpetiformis)
 Baş ağrısı və depressiya
 Sümük və oynaq ağrıları
Dəmir çatışmazlığı anemiyası
 Uşaqlarda böyümə geriliyi
Çölyak xəstəliyinin diaqnozu üçün aşağıdakı testlərdən istifadə olunur:
 - Laborator Testlər:
 - Qan testi – Qlütenə qarşı antikorların (anti-tTG, anti-EMA) yoxlanılması
 - Genetik testlər – HLA-DQ2 və HLA-DQ8 genlərinin mövcudluğunu müəyyən etmək
 - Endoskopiya və Biopsiya:
  Bağırsaq qişasının zədələnməsini təsdiqləmək üçün nazik bağırsaqdan biopsiya nümunəsi götürülür.Çölyak xəstəliyinin əsas müalicəsi qlütensiz pəhriz saxlamaqdır. Bu, ömürlük bir pəhrizdir və xəstələrin bağırsaq sağlamlığını qoruması üçün vacibdir.
Qadağan olunmuş qidalar:
Buğda, arpa, çovdar və onların tərkibində olduğu məhsullar
Çörək, makaron, pizza və digər un məmulatları
Bəzi souslar, hazır yeməklər və içkilər (çünki gizli qlüten ola bilər)
İcazə verilən qidalar:
Təbii qlütensiz qidalar: Meyvə, tərəvəz, ət, balıq, süd məhsulları
Qlütensiz taxıllar: Qarabaşaq, düyü, qarğıdalı, amarant, quinoa
 Qlütensiz unlar: Düyü unu, qarğıdalı unu, badam unu
  Çölyak xəstəliyinin psixosomatik təsirləri
Çölyak xəstəliyi təkcə həzm sisteminə təsir etməklə qalmır, həm də psixoloji və nevroloji problemlərə səbəb ola bilər. Bu, həm xəstəliyin özü ilə, həm də qlütenin bədəndə yaratdığı immun reaksiyalarla bağlıdır. Psixosomatik təsirlər xəstəliyin diaqnoz qoyulmadan uzun müddət davam etməsi, bağırsaqlarda iltihabi proseslərin olması və qida maddələrinin sorulmasının pozulması ilə əlaqəlidir.
  Çölyak Xəstəliyində Psixoloji və Nevrotik Problemlər
Çölyak xəstələri arasında aşağıdakı psixoloji pozuntular daha çox rast gəlinir:
Depressiya və Anksiyete (narahatlıq)
Çölyak xəstələri arasında depressiya və anksiyete hallarına digərlərinə nisbətən daha çox rast gəlinir.Bu, qlütenin beyində serotonin səviyyəsinə təsir etməsi və bağırsaq mikroflorasının pozulması ilə bağlı ola bilər.Xüsusilə uzun müddət diaqnoz qoyulmamış xəstələrdə bu simptomlar daha ağır olur.
 Beyin Dumanı (Brain Fog)
 Çölyak xəstələri tez-tez konsentrasiya problemləri, unutqanlıq və zəif yaddaş şikayətləri yaşayır.Bunun səbəbi qlütene qarşı immun reaksiyanın beyində iltihablanmaya səbəb olması və bağırsaq-bağlı sinir sisteminin düzgün işləməməsidir.
 Panik Atak və Bipolyar Pozuntu Riski
Araşdırmalar göstərir ki, çölyak xəstələri arasında panik atak və hətta bipolyar pozuntu riski yüksəkdir. Bu, bağırsaqda qida çatışmazlığı və neyrotransmitterlərin (dopamin, serotonin) balanssızlığı ilə əlaqələndirilir.
 Şizofreniya və Autizm Riski
Bəzi tədqiqatlar çölyak xəstələrinin şizofreniya riskinin artırığını göstərir. Həmçinin, bəzi autizm spektri pozuntusu olan insanlarda qlütenin simptomları şiddətləndirdiyi məlumdur.
 Çölyak Xəstəliyində Sinir Sisteminə Təsirlər
  Periferik Neyropatiya
Çölyak xəstələrində əl və ayaqlarda keyimə, yanma və qarışqa gəzmə hissi kimi periferik neyropatiya əlamətləri ola bilər.Bu, B12 və fol turşusu çatışmazlığı nəticəsində sinir sisteminin zədələnməsi ilə bağlıdır.
 Ataksiya və Başgicəllənmə
 Qlütenə bağlı ataksiya (koordinasiya və tarazlıq pozğunluğu) çölyak xəstələrində görülə bilər. Beyindəki iltihabi proseslər və vitamin çatışmazlığı səbəbindən ortaya çıxır.
  Miqren və Başağrıları
Çölyak xəstələri arasında migren və güclü baş ağrıları geniş yayılmışdır. Bu, iltihabi reaksiyalar və bağırsaq keçiriciliyinin pozulması (leaky gut syndrome) ilə əlaqədardır.
   Çölyak Xəstələrinin Psixososial Problemləri
 Sosial İnteqrasiyanın Çətinliyi
 Xəstələr daim yeməklərinə diqqət yetirməli olduğu üçün sosial tədbirlərdə çətinlik çəkə bilərlər. Restoranlarda və dost məclislərində yemək seçimi məhdud olduğu üçün tənhalıq və sosial təcrid hiss edə bilərlər.
  Ömürlük Pəhriz Stresi
Qlütensiz pəhrizə əməl etmək çölyak xəstələri üçün ömür boyu davam edən bir prosesdir. Daim yemək tərkiblərini yoxlamaq və qlüten mənbələrindən qaçmaq stres və obsesif davranışlara səbəb ola bilər.
 Çölyak Xəstələri üçün Psixoloji Dəstək və Həll Yolları
1. Qidalanma Dəstəyi: Vitamin və mineral çatışmazlığını aradan qaldırmaq üçün mütəxəssis dietoloqla işləmək.
2. Psixoloji Dəstək: Depressiya və anksiyeteyə qarşı psixoterapiya və ya meditasiya kimi rahatlaşdırıcı texnikalardan istifadə etmək.
3. İdman və Fəal Həyat: Fiziki aktivlik serotonin və dopamin səviyyəsini artıraraq psixoloji vəziyyəti yaxşılaşdıra bilər.
4. Sosial Dəstək: Çölyak xəstələri üçün icma və dəstək qruplarına qoşulmaq.
5. Qlütensiz Pəhrizə Öyrəşmək: Tədricən yeni həyat tərzinə uyğunlaşmaq və stressi minimuma endirmək. Çölyak Xəstələri üçün Yaşam Tərzi
Etiket oxuma vərdişi inkişaf etdirmək
Çarpaz çirklənmənin (qlüteni olan qidalarla təmasın) qarşısını almaq
Qlüten tərkibli kosmetika və dərmanlardan çəkinmək
Dietoloq və həkimlə mütəmadi məsləhətləşmək
  Fəsadlar və Risklər
Qlütenli qidalar qəbul edildikdə çölyak xəstələrində ciddi fəsadlar yarana bilər:
Osteoporoz (sümük zəifliyi)
Bağırsaq xərçəngi riskinin artması
Qidalanma çatışmazlığı və vitamin əskikliyi
Sonsuzluq və aşağı düşmə riski
 Çölyak və Qlüten Həssaslığı Arasındakı Fərq
Çölyak xəstəliyi otoimmün xəstəlikdir və bağırsaqlara ciddi zərər verir.Qlütensiz pəhrizə həssaslıq çölyak kimi bağırsaq zədələnməsinə səbəb olmur, ancaq qlütenə qarşı bəzi mənfi reaksiyalar yaradır.